Mecsico

Mecsico

Estados Unidos Mexicanos
Arwyddair	Derecho ajeno es la paz
Math	gwladwriaeth sofran, gwlad, gwladwriaeth ffederal, gweriniaeth ddemocrataidd, gwladwriaeth gyfansoddiadol, cenedl, ymerodraeth, ymerodraeth, Next Eleven
Prifddinas	Dinas Mecsico
Poblogaeth	124,777,324
Sefydlwyd	1810 (Annibyniaeth oddi wrth Sbaen) 1836 (eu cydnabod gan eraill)
Datganiad o annibynniaeth	16 Medi 1810 [1]
Anthem	Himno Nacional Mexicano, Toque de Bandera
Pennaeth llywodraeth	Andrés Manuel López Obrador
Cylchfa amser	Cylchfa Amser Canolog
Iaith/Ieithoedd   swyddogol	Sbaeneg, Nahwatleg, Yucatec Maya, ieithoedd Mecsico
Daearyddiaeth
Rhan o'r canlynol	America Ladin, Gogledd America, America Sbaenig, MIKTA
Gwlad	Mecsico
Arwynebedd	1,972,550 ±1 km²
Gerllaw	Y Cefnfor Tawel, Cefnfor yr Iwerydd
Yn ffinio gyda	Gwatemala, Belîs, Unol Daleithiau America
Cyfesurynnau	23°N 102°W
Gwleidyddiaeth
Corff gweithredol	Llywodraeth ffederal Mecsico
Corff deddfwriaethol	Cyngres yr Undeb
Swydd pennaeth   y wladwriaeth	Arlywydd Mecsico
Pennaeth y wladwriaeth	Andrés Manuel López Obrador
Swydd pennaeth   y Llywodraeth	Arlywydd Mecsico
Pennaeth y Llywodraeth	Andrés Manuel López Obrador
Ariannol
Cyfanswm CMC (GDP)	$1,272,839 million, $1,414,187 million
Arian	peso (Mecsico)
Canran y diwaith	5 ±1 canran
Cyfartaledd plant	2.243
Mynegai Datblygiad Dynol	0.758
Ffeiliau perthnasol ar Comin
[golygwch ar Wicidata]

Gwlad yng Ngogledd America yw Taleithiau Unedig Mecsico neu Mecsico (Sbaeneg: México). Y gwledydd cyfagos yw'r Unol Daleithiau, Gwatemala a Belîs. Mae gan y wlad arfordir ar y Cefnfor Tawel yn y gorllewin; yn y dwyrain mae ganddi arfordir ar Gwlff Mecsico a Môr y Caribî. Mecsico yw'r wlad fwyaf gogleddol yn America Ladin. Y brifddinas yw Dinas Mecsico (Sbaeneg: Ciudad de México), sy'n un o ddinasoedd mwyaf poblog y byd.

Gellir olrhain tarddiad Mecsico i 8,000 CC ac fe'i nodir fel un o "chwe chrud gwareiddiad";^[2] roedd yn gartref i lawer o wareiddiadau Mesoamericanaidd datblygedig, yn fwyaf arbennig y Maya a'r Aztecs. Yn 1521, gorchfygodd a gwladychodd Ymerodraeth Sbaen y rhanbarth o'i ganolfan yn Ninas Mecsico, gan sefydlu trefedigaeth Sbaen Newydd. Chwaraeodd yr Eglwys Gatholig ran bwysig yn lledaenu Cristnogaeth a'r iaith Sbaeneg drwy'r rhanbarth, tra hefyd yn gwarchod rhai elfennau brodorol.^[3] Cafodd poblogaethau brodorol eu hisrannu a'u hecsbloetio'n helaeth i fwyngloddio dyddodion cyfoethog o fetelau gwerthfawr, a gyfrannodd at statws Sbaen fel pŵer mawr yn y byd am y tair canrif nesaf,^[4] ac at fewnlifiad enfawr o gyfoeth a newid yng nghyllid Gorllewin Ewrop.^[5] Dros amser, ffurfiwyd hunaniaeth Mecsicanaidd unigryw, yn seiliedig ar gyfuniad diwylliannau brodorol ac Ewropeaidd; cyfrannodd hyn at Ryfel Annibyniaeth Mecsico yn erbyn Sbaen ym 1821.^[6]

Cafodd hanes cynnar Mecsico fel gwladwriaeth ei nodi gan gynnwrf gwleidyddol a chymdeithasol-economaidd. Arweiniodd Chwyldro Texas a Rhyfel Mecsico-America yng nghanol y 19g at golledion tiriogaethol enfawr i'r Unol Daleithiau. Ymgorfforwyd diwygiadau La Reforma yng Nghyfansoddiad 1857, a geisiodd integreiddio cymunedau brodorol a chwtogi ar bŵer yr eglwys a'r fyddin. Sbardunodd hyn ryfel Diwygio mewnol ac ymyrraeth gan Ffrainc, lle gosododd ceidwadwyr Maximilian Habsburg fel ymerawdwr yn erbyn y Gweriniaethwyr, dan arweiniad Benito Juárez. Yn negawdau olaf y 19g gwelwyd yr unbennaeth Porfirio Díaz yn ceisio moderneiddio Mecsico ac adfer trefn.^[6] Daeth oes <i id="mwhw">Porfiriato</i> i ben ym 1910 gyda rhyfel cartref Mecsico (neu Chwyldro Mecsico) a barhaodd am ddegawd, a lle gwelwyd tua 10% o'r boblogaeth yn marw, ac ar ôl hynny drafftiodd y 'fyddin Gyfansoddiadol fuddugol' Gyfansoddiad newydd yn 1917, sy'n parhau i fod yn weithredol hyd heddiw. Bu cadfridogion y chwyldro yn arlywyddion hyd nes llofruddio Alvaro Obregón ym 1928. Arweiniodd hyn at ffurfio'r Blaid Sefydliadol y Chwyldroadol (Sbaeneg: Partido Revolucionario Institucional) y flwyddyn ganlynol, a lywodraethodd Mecsico tan y flwyddyn 2000.^{[7][8][9][10]}

Gwlad sy'n datblygu yw Mecsico, ac mae hi yn y 74ydd safle ar y Mynegai Datblygiad Dynol, ond mae ganddi economi 15fed fwyaf y byd yn ôl CMC enwol a'r 11fed-fwyaf gan PPP, gyda'r Unol Daleithiau yn bartner economaidd mwyaf.^[11][12] Mae ei heconomi a'i phoblogaeth fawr, ei dylanwad diwylliannol byd-eang, a'i democrateiddio cynyddol yn gwneud Mecsico yn bŵer rhanbarthol a chanolig;^{[13][14][15][16]} ac fe'i diisgrifir yn aml fel pŵer sy'n dod i'r amlwg (emerging power) ond fe'i hystyrir yn wladwriaeth sydd newydd ei diwydiannu (newly industrialized country) gan sawl dadansoddwr.^{[17][18][19][20][21]} Fodd bynnag, mae'r wlad yn parhau i gael trafferth gydag anghydraddoldeb cymdeithasol, tlodi a throseddau helaeth; mae'n graddio'n wael ar y Mynegai Heddwch Byd-eang,^[22] oherwydd gwrthdaro parhaus rhwng y llywodraeth a syndicadau masnachu cyffuriau a arweiniodd at dros 120,000 o farwolaethau ers 2006.^[23]

Ar restr Safle Treftadaeth y Byd UNESCO mae gan Mecsico fwy o safleoedd na'r un wlad arall yn yr Americas, a'r 7fed drwy'r byd.^[24][25][26] Mae hefyd yn un o'r 17 gwlad mwyaf amrywiol y byd, o ran bioamrywiaeth.^[27] Mae treftadaeth ddiwylliannol a biolegol gyfoethog Mecsico, yn ogystal â hinsawdd a daearyddiaeth amrywiol, yn ei gwneud yn gyrchfan bwysig i dwristiaid: yn 2018, hi oedd y chweched wlad yr ymwelwyd â hi fwyaf yn y byd, gyda 39 miliwn yn cyrraedd yn rhyngwladol.^[28] Mae Mecsico yn aelod o'r Cenhedloedd Unedig, y G20, y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd (OECD), Sefydliad Masnach y Byd (WTO), fforwm Cydweithrediad Economaidd Asia-Môr Tawel, Sefydliad Taleithiau America, Cymuned America Ladin a Gwladwriaethau Caribïaidd, a Sefydliad Gwladwriaethau Ibero-Americanaidd.

1. ↑ https://books.google.lv/books?id=WdzY7YjhRroC&pg=PA83&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false.
2. ↑ "MAPPED: THE 6 CRADLES OF CIVILIZATION". Mapscaping. 8 Mai 2018. Cyrchwyd 13 Gorffennaf 2019.
3. ↑ Michael Arbagi, THE CATHOLIC CHURCH AND THE PRESERVATION OF MESOAMERICAN ARCHIVES: AN ASSESSMENT.
4. ↑ Archer, Christon I. (2015). "Military: Bourbon New Spain". In Werner, Michael (gol.). Concise Encyclopedia of Mexico. Routledge. tt. 455–462. ISBN 978-1-135-97370-4.
5. ↑ Fischer, David Hackett (1996). The Great Wave: Price Revolutions and the Rhythm of History. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-505377-7.
6. ↑ ^{6.0 6.1} "History of Mexico". The History Channel. 9 Tachwedd 2009. Cyrchwyd 15 Gorffennaf 2019."History of Mexico".
7. ↑ Rama, Anahi; Stargardter, Gabriel (28 Mehefin 2012). "Chronology: Checkered history of the PRI's rule in Mexico". Reuters.
8. ↑ "Mexico's history of one-party rule". The Washington Post. 5 Ionawr 2012.
9. ↑ Padgett, L. Vincent (1957). "Mexico's One-Party System: A Re-Evaluation". The American Political Science Review 51 (4): 995–1008. doi:10.2307/1952448. JSTOR 1952448. https://archive.org/details/sim_american-political-science-review_1957-12_51_4/page/995.
10. ↑ Whitehead, Laurence (2007). "An elusive transition: The slow motion demise of authoritarian dominant party rule in Mexico". Democratization 2 (3): 246–269. doi:10.1080/13510349508403441.
11. ↑ "Mexico (05/09)". US Department of State. 25 Mehefin 2012. Cyrchwyd 17 Gorffennaf 2013.
12. ↑ "CRS Report for Congress" (PDF). Congressional Research Service. 4 Tachwedd 2008. Cyrchwyd 17 Gorffennaf 2013.
13. ↑ James Scott; Matthias vom Hau; David Hulme. "Beyond the BICs: Strategies of influence". The University of Manchester. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 25 Mai 2017. Cyrchwyd 11 April 2012.
14. ↑ Nolte, Detlef (October 2010). "How to compare regional powers: analytical concepts and research topics". Review of International Studies 36 (4): 881–901. doi:10.1017/S026021051000135X. JSTOR 40961959. Nodyn:ProQuest. http://www.ssoar.info/ssoar/handle/document/38289.
15. ↑ "Ministry of Foreign Affairs of Japan" (PDF). Cyrchwyd 7 Mai 2012.
16. ↑ "Oxford Analytica". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 24 April 2007. Cyrchwyd 17 Gorffennaf 2013.
17. ↑ "G8: Despite Differences, Mexico Comfortable as Emerging Power". ipsnews.net. 5 Mehefin 2007. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 16 Awst 2008. Cyrchwyd 30 Mai 2010.
18. ↑ Paweł Bożyk (2006). "Newly Industrialized Countries". Globalization and the Transformation of Foreign Economic Policy. Ashgate Publishing. t. 164. ISBN 978-0-7546-4638-9.
19. ↑ Mauro F. Guillén (2003). "Multinationals, Ideology, and Organized Labor". The Limits of Convergence. Princeton University Press. t. 126 (table 5.1). ISBN 978-0-691-11633-4.
20. ↑ David Waugh (2000). "Manufacturing industries (chapter 19), World development (chapter 22)". Geography, An Integrated Approach (arg. 3rd). Nelson Thornes. tt. 563, 576–579, 633, and 640. ISBN 978-0-17-444706-1.
21. ↑ N. Gregory Mankiw (2007). Principles of Economics (arg. 4th). Mason, Ohio: Thomson/South-Western. ISBN 978-0-324-22472-6.
22. ↑ "Global Peace Index 2019: Measuring Peace in a Complex World" (PDF). Vision of Humanity. Sydney: Institute for Economics & Peace. June 2019. Archifwyd o'r gwreiddiol (PDF) ar 27 Awst 2019. Cyrchwyd 4 Mehefin 2020.
23. ↑ Brianna Lee; Danielle Renwick; Rocio Cara Labrador (24 Ionawr 2019). "Mexico's Drug War". Council on Foreign Relations. Cyrchwyd 19 Gorffennaf 2019.
24. ↑ "UNESCO World Heritage Centre — World Heritage List". UNESCO. Cyrchwyd 25 Mai 2012.
25. ↑ "Mexico's World Heritage Sites Photographic Exhibition at UN Headquarters". whc.unesco.org. Cyrchwyd 30 Mai 2010.
26. ↑ Table of World Heritage Sites by country
27. ↑ "What is a mega-diverse country?". Mexican biodiversity. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2019-09-07. Cyrchwyd 13 Gorffennaf 2019.
28. ↑ "México ocupa el sexto lugar en turismo a nivel mundial". www.expansion.mx. CNN Expansión. 28 Awst 2018. Cyrchwyd 8 Ionawr 2019.